Ondare arkitektonikoa

Goiko burdinola

Herriko jendeak dioenez, bertan egiten ziren lan guztien artean, gerra garaietan erabiltzeko balak egiten zituzten eta hauen egileak emakumeak omen ziren. Goiko burdinola Altxata erreka edo “Infernuko erreka” bezala ezaguna den erreka bazterrean dago kokatuta. Bertara ailegatzeko, Orizki auzoko Baztanen bordara ailegatzerakoan, belardia gurutzatuz behera, erreka aldera, doan bidea hartuta, burdinolaraino eramango gaitu. Bidean behera joan ahala agerian gelditzen da bere garaian burdinolak eduki zuen garrantzia, tarteka belardia eta mendia finkatzeko paretak eginak baitira.

Goiko burdinolan leku desberdinak daude. Alde batetik erakin printzipala dago, honen sarreran biltegi txiki bat, labe bat eta bertaraino ura ekarri eta dena martxan jartzen zuen ubide bat. Eraikin printzipala bi gela txiki eta handi batean banatuta zegoela nabari daiteke. Eraikina guztia lapitz harriz egina dago, baita burdin minerala egosteko erabiltzen zen labea eta ubidea eusten duen pareta ere. Erakin nagusiaren sarreran dagoen biltegi txikia harri berdinaz egina dago ere. Burdinola honen ubidearen hasiera, Altxatako erreka (edo infernuko erreka) eta Bagoeko errekak topo egiten duten lekuan dago. Ubidea eta burdinolaren tartean zubi bat dago. Honek Baztan aldeko baserrietara eramaten du.

Metal eta mineral esplotazioak

1833. urtean Tomas Iribarrenek eskaera bat bidali zuen udaletxeari. Idatzi honetan Altxatako Uzkaloz parajean aurkitutako meategia esplotatzeko baimena eskatzen zuen. Herriak meategia esplotatzeko ola egiten utzi zion, hau da labe eta ubidea. Debekatua zuten egoera aprobetxatuz errota bat egitea. Ola egiterakoan parajeko jabeei konpentsatu behar zieten, hondatutako eta botatako arbolak ordainduz. Ola bukatuta zegoenean, bertaraino 3 peritu, alkatea eta herriko eskribaua agertu ziren behin betiko onespena emateko. Ordainketa batzuk ere egin behar izan zituzten Nafarroako erreinuri, denetara 250 erreal. Esplotazio honetan interesatuak zeuden baita ere Bera, Lesakako eta herria bertako jendea. Ziurrenik bertatik ateratzen ziren metal eta mineralak, gaineko eta beheko olan (Etxarlassa) landuko zituzten.